Sənətin müstəqilliyi ilə sənətçinin müstəqilliyi fərqlidir. Sənətin müstəqilliyini təmin etmək nisbətən daha asandır. Çünki bunun vahid bir yolu var; sənəti yalnız sənətçinin iradəsinə tabe etmək. Digər tərəfdən sənətçinin müstəqilliyini şübhə altına alan və təhdit edən kənar faktorlar (maddi, siyasi, dini, sosiolojik və.s) məsələni bir xeyli qəlizləşdirərək sənətçi üzərində daimi təzyiq yaradır.
Yuxarıdakı nəticəyə gəlmək üçün "Sənət", "sənətçi" və "kənar faktorlar" ayrımını edərək yola çıxıram. Burada xüsusiylə diqqət yetirilməli olan "sənət"in sənətçidən ayrılıqda mövcud olmasıdır. Baxmayaraq ki, sənət sadəcə sənətçi tərəfindən "yoxdan var edilir"miş kimi görün, amma əslində "sənət" düşüncəsi mücərrəd və vahid formada, sənətçi onu hər hansı bir materiya ilə əhatələmədən də fəzada mövcuddur. Buna görə də sənət anlayışı sənətçidən ayrı, özü özlüyündə ələ alına bilər. Mənim üçün maraqlı olan məqamlardan biri sənətin fəza halında yox, sırf sənətçinin iradəsinə tabe olduğu zaman azad olmasıdır. Bunu belə izah edə bilərəm ki, sənət fəza halında, yəni mücərrəd qavrayış formasında olarkən sadəcə zehni materiala bənzəyir. Bu materiala ruhu üfürən sənətçidir. Sənətin müstəqilliyinin sənətçidən asılılığı buradan irəli gəlir. Ancaq sənətin azadlığına qarşı təhdit heç vaxt birbaşa olmur. Hər zaman sənətçi üzərindən dolayı yolla təsirlənir. Belə ki, kənar faktorlar hər zaman sənətçini hədəf alır, sənəti yox. Sənətçinin iradə mərkəzinin sənətdən kənar faktorlara yönəlməsi birinci növbədə sənətçinin azadlığının itirilməsi ilə yanaşı həm də sənətin müstəqilliyinin ortadan qalxmasına gətirib çıxarır.
Sənətçinin azadlığından danışarkən mövzunu qaçınılmaz olaraq romantikləşdirmək lazım olur. Çünki sənətçi hər şeydən əvvəl insandır və bütün insanlar kimi, maddi və sosial ehtiyaclarını qarşılamaq məcburiyyətindədir. Yəni artıq müəyyən bir məqamda qalereyaların, muzeylərin tələblərini, cəmiyyətin təsdiqini, zövqünü nəzərə almağa məcbur qalır. Belə olan halda da həm öz azadlığı, həm də sənətin azadlığı buxarlanır. Yox, əgər sənətçi bütün bunları əlinin tərsi ilə rədd edib sənətinə sədaqət andı içərsə, bu sözün əsl mənasında romantikaya çevrilir. Sənətçi sədaqətinin qarşılığını maddi və sosial imtiyazlardan imtina edərək ödəyir. Əlbətdə sənətçi ilə kənar faktorlar hər zaman ziddiyət təşkil etmək məcburiyyətində deyil, əksinə üst-üstə düşə də bilər, hər nə qədər nadir və səmimiyyəti şübhəli də olsa. Son olaraq azadlıq anlayışının özünü də ötəri şəkildə nəzərdən keçirmək lazımdır. Yüz illərdir azadlığın vahid düsturu üzərində müzakirələr davam edir. Mənim fikrimcə isə bu mövcud deyil. Azadlıq illuziyadır. O, insanın zehninin mücərrəd məhsuludur və materialist dünyada qarşılığı yoxdur. Ona görə də azadlıq anlayışı nisbidir. Müstəqil sənət, azadlıq anlayışına görə hər sənətçidə individual olaraq özünü fərqli formada göstərir. Yuxarıda da qeyd etdiyim kimi, sənətin azadlığı sənətçinin iradəsindən asılıdır. Sənətçinin azadlıq anlayışı isə onun nəzərində azad sənəti formalaşdırır.
